یادداشت| مجید شکرالهی:

مدل‌های سرمایه‌گذاری صندوق توسعه ملی و چگونگی انتخاب آنان

به گزارش خبرنگار اقتصادی پایگاه اطلاع رسانی ستارگان به نقل از روابط عمومی صندوق توسعه ملی، در یادداشت مذکور آمده است: با هدف تبدیل منابع صندوق توسعه ملی به دارایی‌های پایدار و با ارزش افزوده بالا برای نسل‌های آینده کشور و به منظور تحقق اهداف و ماموریت‌های اساسنامه‌ای صندوق توسعه ملی و با استناد به شیوه‌نامه سرمایه‌گذاری داخلی و سرمایه‌گذاری خارجی مصوب هیأت امناء، صندوق نسبت به انجام سرمایه‌گذاری اقدام می‌کند.
مأموریت صندوق در حوزه سرمایه‌گذاری، حفظ و افزایش ارزش دارایی‌های بین نسلی از طریق تبدیل بخش عمده‌ای از منابع صندوق به شقوق مختلف سرمایه‌گذاری به منظور حداکثر سازی بازده سرمایه‌گذاری‌های ایجاد شده است که ماهیت سرمایه‌گذاری‌ها به گونه‌ای باشد که بتواند منابع درآمدی پایدار و بلندمدت برای اهداف بین نسلی صندوق ایجاد کند.
در این راستا و براساس خط مشی مشخص شده هیأت عامل صندوق و به ویژه تاکیدات رئیس هیأت عامل که هدف اصلی صندوق "افزایش پایدار منابع صندوق و حفظ ارزش دارایی‌های صندوق با حضور در طرح‌های سرمایه‌گذاری با ارزش افزوده بالا"  بوده و باید مدل‌های سرمایه‌گذاری طوری باشد که از بنگاه‌داری توسط صندوق اجتناب شود، مدل‌های مبتکرانه متنوعی از شیوه‌های سرمایه‌گذاری با استفاده از تجارب بین المللی و داخلی طراحی شد که در عین حفظ منافع صندوق، اجتناب از بنگاه‌داری، موجب چابکی طرح‌ها شود و صندوق با استفاده از ابزارهای متنوع، به صورت هوشمندانه، نظارت‌های خود برجریان سرمایه‌گذاری و هزینه‌کرد طرح‌ها را بدون دخالت در مدیریت طرح‌ها فراهم کند.
مدل‌های سرمایه‌گذاری چگونه انتخاب می‌شوند؟
مدل‌های سرمایه‌گذاری طراحی شده، متناسب با نوع طرح، مدل کسب وکار، وضعیت صنعت، ریسک‌های مترتب برآن، ساختار تامین مالی و آورده طرفین، اهلیت سنجی متقاضیان و مدیران اجرایی طرح (اهلیت توانایی مالی، توانایی فنی و رزومه مدیریتی و اجرایی، حسن شهرت و غیره)، تجارب قبلی داخلی و بین المللی اجرای طرح، شیوه به درآمد رسیدن ، سطوح دانش به کارگرفته شده در طرح و...، انتخاب و پس از ارزیابی و موشکافی طرح‌ها و اخذ تاییدیه هیأت عامل صندوق، به متقاضیان پیشنهاد و در صورت توافق،  اقدامات اجرایی سرمایه‌گذاری انجام می‌پذیرد.
متناسب با موارد یادشده فوق، نمی‌توان تمامی مسائل را با ابزاری واحد (اعطای تسهیلات صِرف، مطابق با تجربه 12 سال گذشته صندوق) انجام داد و برای هرکدام از موارد یاد شده، متناسب با موضوع، باید مدل‌ها و پاسخ‌های فراخور موضوعات طراحی و به کار گرفته شود.
در این راستا ابزارهای متنوعی براساس مقتضیات کلان اقتصادی، صنعت و طرح و با رعایت خط قرمز بنگاه‌داری صندوق براساس ترکیبی از: مشارکت سهامداری، بهره‌مندی از منافع درآمدی طرح‌ها و انواع مدل‌های تامین مالی مبتنی بر بدهی، طراحی شده که متناسب با ویژگی‌های عنوان شده طرح‌ها، انتخاب و پیشنهاد می‌شود.
برخی از مدل‌های در ادامه تشریح شده است:
1.    مدل مشارکت ترکیبی سهامداری- وام (Hybrid Loan + ShareHolding): در این مدل ورود صندوق به صورت ترکیبی سهامداری حداکثر 35 درصدی (35 درصد به منظور در کنترل داشتن مجمع فوق العاده برای حفظ منافع صندوق) در طرح به انضمام اعطای وام است. ورود صندوق در این نوع طرح‌ها به عنوان سهامداری حداقلی بوده و کنترل و مدیریت طرح توسط سهامدار اصلی انجام می‌پذیرد.
طرح‌های هدف: طرح‌هایی  برای این مدل مناسب هستند که:
 1. قابلیت عرضه در بازار سرمایه را پس از بهره‌برداری برای خروج صندوق مهیا می‌کند.
 2. ورود این نوع طرح‌ها به بازار سرمایه، موجب رشد و گسترش بازار سرمایه می‌شود.
 3. عرضه این طرح‌ها در بازار سرمایه فضای مناسبی را برای سرمایه‌گذاری مطمئن مردم در شرکت‌های با بازده اقتصادی مناسب فراهم می‌کند.
 4. ریسک شهرت برای صندوق در صورت ورود به طرح، حداقل ممکن باشد.
 انتخاب این مدل در پرتفوی سرمایه‌گذاری صندوق توسعه ملی، به صورت حداقلی و برای طرح‌هایی است که اطمینان بسیار بالایی برای اجرایی شدن آن و کمترین ریسک شهرت را برای صندوق داشته باشد.
2.    مدل ترکیبی مشارکت در محصول – وام: در این مدل، مشارکت صندوق به صورت اعطای وام بوده و به منظور بهره‌مندی مناسب از منافع طرح و حفظ ارزش دارایی‌های صندوق، صندوق در محصول مشارکت می‌کند که این مشارکت در محصول به دو صورت زیر قابل انجام است:
1-2 مشارکت در برداشت محصول (Offtake Contract): صندوق به مقدار مشخص شده‌ای از محصول (محصول/محصولات و یا صرفا محصولی خاص) در سال‌های مشخص شده، مشارکت کرده و متقاضی موظف است، مقدار مشخص شده محصول را در سال هدف برنامه‌ریزی شده، بصورت FIFO به صندوق اعطاء کند. ریسک صندوق در این مدل به حداقل ممکن کاهش یافته و صندوق درگیر عملیات و محاسبات عملکردی طرح‌ها نمی‌شود و بهره‌وری بیشتر و عملکرد مناسب‌تر و همچنین افزایش قیمت ناشی از ارزش بنگاه (Capital Gain) برای سهامداران بوده و انگیزه کافی برای بهبود شاخص‌های عملیاتی و عملکردی برای سهامداران فراهم می‌شود.
2-2 مشارکت در درصدی از تولید (Product Sharing): به میزان درصدی از تولید، صندوق بهره‌مند می‌شود و ارتقاء شاخص‌های سودآوری (مانند صرفه‌جویی هزینه‌های عملیات، بهره‌وری و ...) و همچنین افزایش قیمت ناشی از ارزش بنگاه (Capital Gain) تماما برای سهامداران طرح باقی می‌ماند.
طرح‌های هدف: این مدل برای طرح‌هایی مناسب است که امکان فروش صادراتی محصول/محصولات و یا فروش در بازار بورس کالا وجود داشته باشد و صندوق درگیر فرآیندهای پیچیده بازرگانی و فروش نشود و بتوان مرجع مشخصی از قیمت و کیفیت را برای کالاها معین کرد.
3.    مدل ترکیبی مشارکت در درآمد – وام: در این مدل صندوق در قالب اعطای وام به منظور جذب بخشی از منافع طرح و حفظ ارزش دارایی‌های خود، اقدام به مشارکت در بخشی از درآمد طرح می‌کند. این مدل به دو شکل قابل انجام است:
1-3 مشارکت در درصدی از درآمد (Revenue Share): صندوق به میزان درصدی از درآمد طرح شریک شده و درگیر محاسبات بهای تمام شده و سود طرح‌ها نشده است و بهره‌وری بالاتر و افزایش سود ناشی از عملکرد مناسب‌تر برای سهامداران علاوه بر افزایش قیمت ناشی از ارزش بنگاه باقی خواهد ماند.
2-3 مشارکت در مبلغ مشخص از درآمد (Fix Revenue): صندوق به مقدار مشخصی از درآمد شریک شده و درگیر عملیات محاسبات درآمد و سود و زیانی طرح نشده است و افزایش هریک از مقادیر و منافع آن مترتب سهامداران خواهد شد.
3-3 و 3-4 مشارکت در درصد یا بخشی  از قیمت محصول/ محصولات خاص: صندوق در درصدی از قیمت و یا بخشی از قیمت فروش محصول و یا محصولات خاص مشارکت می‌کند و افزایش منافع طرح برای سهامداران باقی می‌ماند.
طرح‌های هدف: طرح‌های فروش برق (نوع خود تامین) و آب دارای قرارداد تضمینی فروش به صنعت از جمله طرح‌های مناسب این مدل هستند.
4.    مدل ترکیبی مشارکت در پاداش – وام (Bonus Share): صندوق در قبال تامین مالی طرح، برای بهره‌مندی بخشی از منافع طرح به دو حالت 4-1 مشارکت در مقدار مشخصی از پاداش و یا 4-2 مشارکت در درصدی از پاداش اقدام کرده و بهبود سودآوری و شاخص‌های اقتصادی طرح برای سهامداران خواهد بود.
طرح‌های هدف: طرح‌های توسعه میادین نفتی و گازی از نوع IPC از جمله طرح‌های هدف این مدل محسوب می‌شوند. در این طرح‌ها Fee$/Barrel به عنوان پاداش این طرح‌ها است که صندوق در آن مشارکت می‌کند.
5.    مدل ترکیبی مشارکت در سود – وام (Profit Share): صندوق در قبال اعطای تسهیلات، برای حفظ ارزش دارایی‌های خود در دو حالت 5-1 مشارکت در مقدار مشخصی از سود و یا 5-2 مشارکت در درصدی از سود اقدام می‌کند.
طرح‌های هدف: طرح‌های حوزه فناوری اطلاعات، دانش بنیان، دارای تکنولوژی بسیار بالا از جمله طرح‌های هدف این مدل محسوب می‌شوند.
6.    مدل لیزینگ ارزی سهام : صندوق در قبال تامین مالی طرح، بخشی از سهام شرکت را تملک کرده و قالب قرارداد لیزینگ به صورت تدریجی به متقاضی واگذار می‌کند.
طرح‌های هدف: طرح‌های که به صورت عملیاتی راه‌اندازی شده و یا نزدیک به راه اندازی هستند و از نظر تحلیل بنیادی، قابلیت پیاده‌سازی این نوع مدل‌ها را داشته باشند.
7.    صندوق پروژه ارزی: صندوق در قالب صندوق پروژه ارزی، واحدها (یونیت‌ها)ی صندوق پروژه ارزی را خریداری کرده و به صورت دو حالت برداشت سود یا عرضه در بورس قابلیت خروج خواهد داشت.
طرح‌های هدف: طرح‌های دارای تحلیل بنیادی بسیار بالا مناسب این مدل بوده و تامین مالی ارزی آنها در بورس امکان سرمایه‌گذاری ارزی مردم و شرکت‌ها را فراهم کرده و به صورت تدریجی دلارهای خانگی و یا رسوب‌های ارزی حساب‌های شرکت‌ها و بانک‌ها را جذب کرده است و موجب درگیر شدن منابع ارزی راکد موجود در کشور می‌شود (برآورد این منابع ارزی راکد براساس گزارش‌های مختلف بین 18 الی 35 میلیارد دلار اعلام شده است).
8.    صندوق سرمایه‌گذاری خصوصی تخصصی ارزی بورسی (P.E Fund): با ایجاد صندوق‌های تخصصی سرمایه‌گذاری خصوصی و نقش GP صندوق در مقابل تیم LP توانمند دارای رزومه قوی و با اهلیت، امکان فعال‌سازی این نوع صندوق‌ها در کشور مهیا شده و سرمایه‌گذاری ارزی را برای مردم، شرکت‌ها و بانک‌ها فراهم میکند.
نگاه زنجیره‌ای صندوق توسعه ملی به سرمایه‌گذاری
همانطوریکه در مدل‌های فوق ملاحظه می‌شود، مدل‌های ابتکاری فوق با نگاه عدم بنگاه‌داری صندوق در عین حفظ منافع صندوق و براساس تجارب عملیاتی بین المللی و داخلی طراحی شده است و انگیزه‌های مناسب برای سهامداران به منظور ارتقاء شاخص‌های بهره‌وری و سود آوری را در عین حفظ چابکی ساختار مدیریتی طرح‌ها فراهم می‌سازد (سود اقتصادی منتفع برای سهامداران بسیار فراتر از صندوق بوده و انگیزه‌های لازم برای عملکرد مناسب‌تر و بهره‌وری بالاتر برای آنان را در نظر گرفته است). 
نگاه صندوق به مقوله سرمایه‌گذاری برای رسیدن به اهداف تبیین شده، سرمایه‌گذاری به صورت زنجیره‌ای از سرمایه‌گذاری‌ها، به جای ورود به طرح‌های متنوع و پراکنده است (تجربه اعطای تسهیلات وام در 12 سال گذشته به بیش از 400 طرح با موضوعات فعالیت مختلف، نامرتبط و پراکنده با اندازه‌های مختلف بوده است) تا با این نگاه ریسک‌های مختلف طرح‌ها همچون ریسک کمبود خوراک، پایداری تامین انرژی و آب مناسب و کافی و یا فقدان جذب ارزش افزوده مناسب در اقتصاد کشور (خام فروشی)، درآمد ریالی در مقابل سرمایه‌گذاری ارزی، عدم ارتباط با مزیت‌های مادری سرزمینی و مبتنی توسعه پایدار و متوازن، عدم توجه به الگوهای پایداری زیست محیطی و اقلیم و ... حداقل شود.  
باید توجه داشت شرط به کارگیری مناسب از مدل‌های فوق در وهله اول، فرآیند دقیق و اصولی ارزیابی و موشکافی طرح‌های سرمایه‌گذاری و اهلیت سنجی متقاضیان و تطبیق آن با مدل‌های موصوف است.
نظارت موثر و هوشمندانه
به منظور نظارت موثر و هوشمندانه صندوق در هزینه کرد صحیح و اصولی منابع و جلوگیری از انحرافات طرح‌های سرمایه‌گذاری اقدامات زیر انجام می‌پذیرد:
1.    تهیه گزارش‌های میان دوره ای و سالانه صورتهای مالی: این موضوع توسط حسابرسی مستقل منصوب از طرف صندوق دارای رتبه الف انجام می‌پذیرد.
2.    حسابرسی داخلی تخصصی (Internal Audit) مستقر: حسابرسان تخصصی منصوب صندوق با پایش مستمر فعالیت شرکت‌ها و طرح‌ها اقدام به تهیه گزارش دوره‌ای حسابرسی داخلی متناسب با موضوع طرح و صنعت مربوطه، می‌کنند. با مدیریت دانش در صندوق، بتدریج چک لیست‌های تخصصی هر صنعت متناسب با موارد حائز اهمیت آن استخراج شده و مبنای ممیزی‌های آتی قرار می‌گیرد.
3.    نظارت عالیه پروژه‌ها و تهیه گزارش دوره‌ای: براساس به روزترین استانداردهای داخلی و بین المللی گزارش‌های ماهانه ناشی از عملکرد پروژه‌ها تهیه و مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
4.    عملکرد مالی ماهیانه: گزارش‌های ماهانه عملکرد مالی طرح‌ها تهیه، روند تغییرات بررسی و کارشناسی شده و تحلیل‌های آن ارائه می‌شود.
5.    نظارت مستمر جامع:  با ترکیب و تجمیع گروه‌های تخصصی متشکل از تیم‌های بازار، فنی، مالی و حسابرسی، مدیریتی و کنترل پروژه و تلفیق اطلاعات و بررسی‌های این گروه‌ها، گزارش نظارتی جامع تهیه و ارائه می‌شود.